Για την κατανόηση της κατάστασης που επικρατούσε την περίοδο της απελευθέρωσης παραθέτουμε σχετικά αποσπάσματα από το κεφάλαιο «Η απελευθέρωση της Ελλάδας. Η διαμόρφωση συνθηκών επαναστατικής κατάστασης» από το Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ τ. Β2.

   «Στην Ελλάδα – όπως και σε άλλα κράτη – είχε διαμορφωθεί επαναστατική κατάσταση, που η κορύφωσή της συντελέστηκε τις μέρες της Απελευθέρωσης.

   Βασικά χαρακτηριστικά της πολιτικής κατάστασης εκείνη την περίοδο ήταν η αποδιάρθρωση των πιο σημαντικών λειτουργιών του αστικού κράτους, ενώ ο κατ’ εξοχήν παράγοντας που προσέδιδε στο ελληνικό αστικό κράτος ισχύ, ο γερμανικός στρατός, είχε φύγει ή βρισκόταν σε διαδικασία αποχώρησης. Ταυτόχρονα, ήταν ελάχιστες οι βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις που βρίσκονταν τότε στην Ελλάδα, επομένως υπήρχε αδυναμία να προσδώσουν ισχύ στην αποδυναμωμένη αστική εξουσία. Επιπλέον, σημαντικό στοιχείο της κρίσης του αστικού κράτους ήταν το πέρασμα με το μέρος του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ χιλιάδων στρατιωτικών στη Μ. Ανατολή, χαρακτηριστικό και αυτό των στοιχείων που συνθέτουν την ύπαρξη επαναστατικής κατάστασης. Από την άλλη, δεν υπήρχε ουσιαστικά στον ελλαδικό χώρο κυβέρνηση, ενώ η κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου βρισκόταν στο Κάιρο και δεν μπορούσε να αποβιβαστεί στον Πειραιά, δίχως την έγκριση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Το ίδιο και οι στρατιωτικές δυνάμεις του αστικού στρατού (Ορεινή Ταξιαρχία κ.λπ.) που είχαν απομείνει στη Μέση Ανατολή, ενώ ο ΕΔΕΣ βρισκόταν στην Ηπειρο, εγκλωβισμένος από τον ΕΛΑΣ.

   Από την άλλη επίσης, το κύρος των αστικών πολιτικών δυνάμεων στο λαό βρισκόταν στο κατώτερο σημείο, παράλληλα με την οργανωτική τους υπόσταση, που περιγράφεται μόνο με τη λέξη διάλυση. Επιπλέον, συνυπήρχαν οι οξύτατες αντιθέσεις ανάμεσα στα αστικά τμήματα των αντιβασιλικών και των βασιλοφρόνων, καθώς και των συνεργαζόμενων με τα στρατεύματα κατοχής και των άλλων της φιλοβρετανικής γραμμής.

   Οσον αφορά την κατάσταση του υποκειμενικού παράγοντα, τις διαθέσεις της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων: Κυρίως υπήρχε το ΚΚΕ, που η οργανωμένη του δύναμη ξεπερνούσε τα 400.000 μέλη και το ΕΑΜ με 1.500.000 μέλη. Βέβαια, είναι αναμφισβήτητο ότι αυτή η γιγάντια πολιτική οντότητα περιέκλειε πολλές αδυναμίες, παρά το γεγονός ότι χιλιάδες ήταν διατεθειμένοι να δώσουν και τη ζωή τους. Ομως η προσχώρηση στο ΚΚΕ μέσα στην Κατοχή αντανακλούσε ανεβασμένες εργατικές και λαϊκές διαθέσεις και τη δυνατότητα να περάσουν στη λαϊκή πλειοψηφία συνθήματα επαναστατικής ανατροπής.

   Η πλειοψηφία της εργατικής τάξης είχε ταχτεί με το ΚΚΕ. Ακόμα, κατά πολύ ευρύτερες λαϊκές μάζες αναγνώριζαν τον καθοδηγητικό ρόλο του στον αγώνα απελευθέρωσης της Ελλάδας, καθώς και τον καθοριστικό ρόλο της Σοβιετικής Ενωσης στην ήττα του φασιστικού άξονα. Πολύ σημαντικό επίσης ήταν ότι αυτές οι λαϊκές δυνάμεις βρίσκονταν σε οργάνωση μάχης, έχοντας στην εμπροσθοφυλακή δικό τους στρατό χιλιάδων, υπό τη διοίκηση στρατιωτικά ειδικευμένων ανθρώπων. Αναμφισβήτητο είναι επίσης ότι αυτή η πελώρια λαϊκή δύναμη, ανεξάρτητα από τα προβλήματα στη στρατηγική, αγωνιζόταν για καλύτερες μέρες, έστω κι αν αυτό γινόταν δίχως να συνειδητοποιείται ότι αυτές οι μέρες δεν περικλείονταν στο θολό όραμα της «λαοκρατίας».

   Ωστόσο, η τέτοια τάση με τις όποιες αυταπάτες της ερχόταν σε σύγκρουση με τα αστικά κόμματα, με το αστικό πολιτικό σύστημα. Εξάλλου, σε καμία επανάσταση, ούτε προλεταριακή αλλά ούτε και αστική (στο παρελθόν), οι πολύ πιο πλατιές εξεγερμένες λαϊκές δυνάμεις είχαν πλήρως ώριμη πολιτική συνείδηση, τουλάχιστον από την αρχή. Τις αγωνιστικές διαθέσεις των εργατικών – λαϊκών μαζών υποβοηθούσαν οι εξελίξεις στις γειτονικές χώρες, συγκεκριμένα στη Βουλγαρία, στη Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία, το κύρος της ΕΣΣΔ, καθώς και η προέλαση του Κόκκινου Στρατού προς την καρδιά της Ευρώπης, διαμορφώνοντας έναν ευνοϊκό και προτρεπτικό περίγυρο. Σε τέτοιες συνθήκες επιταχύνεται με πολύ γρήγορους ρυθμούς η επαναστατικοποίηση των εργατικών μαζών και άλλων συμμαχικών λαϊκών στρωμάτων, ουδετεροποιούνται ταλαντευόμενα μικροαστικά στοιχεία, οξύνονται παραπέρα οι ενδοαστικές αντιθέσεις. Ολα αυτά, με την προϋπόθεση ότι το ΚΚ θέτει στην ημερήσια διάταξη το ζήτημα της επίλυσης της αντίθεσης «ποιος – ποιον», παίρνοντας όλα τα απαραίτητα μέτρα με βάση σχέδιο και καταλαμβάνοντας τα κέντρα του κράτους: Πρωταρχικά, Αθήνα – Πειραιά – Θεσσαλονίκη, καθώς και άλλους σημαντικούς χώρους.

   Ηταν δυνατή η είσοδος μεγάλων στρατιωτικών δυνάμεων στην Αθήνα, η κατάληψη των εργοστασίων και η δημιουργία εργατικών συμβουλίων, η συγκρότηση εργατικής κυβέρνησης, η γενική επιστράτευση ολόκληρου του πληθυσμού 18-45 χρόνων».

Η ουτοπία της «εθνικής ενότητας»

   «Την ημέρα της απελευθέρωσης της Αθήνας το τεράστιο κύρος του ΚΚΕ αντηχούσε στα συνθήματα του λαού που πανηγύριζε, στα πανό και στις κόκκινες σημαίες που κυμάτιζαν σε όλες τις εργατογειτονιές. Ο Ριζοσπάστης κυκλοφόρησε νόμιμα για πρώτη φορά μετά από 8 χρόνια και 2 μήνες παρανομίας. Η έδρα της ΚΕ του ΚΚΕ και της ΚΟΑ εγκαταστάθηκε προσωρινά στην οδό Οθωνος, ενώ της ΚΕ του ΕΑΜ στην οδό Κοραή.

   Σε γενικές γραμμές, στις απελευθερωμένες περιοχές οι δυνάμεις του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ καταπιάνονταν σχεδόν αμέσως με τα οξυμένα προβλήματα της σίτισης, της στέγασης, της περίθαλψης, της αποκατάστασης των κατεστραμμένων υποδομών (κτιρίων, δρόμων, σιδηροδρόμων, κ.λπ.). Διοικητικά, οι δυνάμεις του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ και οι διάφορες οργανώσεις του (λαϊκές επιτροπές, λαϊκή πολιτοφυλακή, κ.ο.κ.) συνυπήρχαν με τις νεοαφιχθείσες αρχές – αντιπροσώπους της κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας» και των βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων (όπου αυτές υπήρχαν). Η συνύπαρξη αυτή δεν ήταν αρμονική. Ωστόσο, η παρουσία του ένοπλου λαού (του ΕΛΑΣ) και η συντριπτική ΕΑΜική υποστήριξη στις περισσότερες περιοχές, βάραιναν καταλυτικά. Το εύρος των αρμοδιοτήτων των κατά τόπους εκπροσώπων της κυβέρνησης εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από την αποδοχή ή ανοχή τους από τις αντίστοιχες Οργανώσεις του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.

   Στις 16 Οκτώβρη έφτασε στην Αθήνα ο Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ Γ. Σιάντος, με μια σειρά μέλη της ΚΕ του Κόμματος, του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ. Την επόμενη μέρα συνήλθε το ΠΓ της ΚΕ, το οποίο εξέδωσε Απόφαση «πάνω στην απελευθέρωση της Αθήνας». Η Απόφαση εκτιμούσε ότι με την απελευθέρωση της πρωτεύουσας και της υπόλοιπης Ελλάδας «ανοίγει νέο στάδιο αγώνων για την κατοχύρωση της λαϊκής κυριαρχίας και για την αναγέννηση της νέας δημοκρατικής Ελλάδας«. Τονιζόταν επίσης η σημασία της «περιφρούρησης της τάξης και της ασφάλειας κατά την ώρα της απελευθέρωσης» που «ανέτρεψαν τις προσπάθειες των εχθρών της εθνικής ενότητας να συκοφαντήσουν το Κόμμα και το ΕΑΜ στα μάτια των συμμάχων μας».

   Ανέφερε:

   «Ο λαός μας, κάτω από τις σημαίες του ΕΑΜ και του ΚΚΕ μ’ ενθουσιασμό χαιρέτησε και φιλοξενεί τμήματα ενόπλων δυνάμεων των συμμάχων, που ήρθαν εδώ για να συνεχίσουν τον αγώνα εναντίον του εχθρού που υποχωρεί. Τα γενναία τέκνα της φιλελεύθερης και συμμάχου Μεγάλης Βρετανίας θα βρουν την πιο θερμή υποδοχή και υποστήριξη από το σύμμαχο, φιλελεύθερο και φιλοπρόοδο ελληνικό λαό».

   Αναφορικά με την κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας»:

   «Υποστηρίζουμε την κυβέρνηση εθνικής ενότητας γιατί οι προγραμματικοί της σκοποί συμπίπτουν με τους άμεσους σκοπούς του αγώνα μας. Την υποστηρίζουμε υπό την προϋπόθεση ότι θα πάρει όλα τα μέτρα πραχτικής εφαρμογής των προγραμματικών διακηρύξεών της».

   Οι στόχοι πάλης που πρότασσε το ΚΚΕ ήταν: Πλήρης αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων. Κατοχύρωση της ανεξαρτησίας και ακεραιότητας της Ελλάδας, της λαϊκής κυριαρχίας και των λαϊκών κατακτήσεων. Ανακούφιση του λαού από τα δεινά της Κατοχής και άμεση εκκαθάριση και τιμωρία των δοσιλόγων. Αμεση διενέργεια δημοψηφίσματος για το πολιτειακό και εκλογών για συντακτική εθνοσυνέλευση και την τοπική αυτοδιοίκηση. Αμνηστία των καταδικασθέντων για το κίνημα της Μέσης Ανατολής. Λαοκρατία και ομαλή δημοκρατική εξέλιξη της χώρας, εναντίον κάθε μορφής δικτατορίας, εννοώντας κάθε μορφή ανοιχτής αστικής καταστολής.

   Τέλος, το ΠΓ καλούσε «ολόκληρο το Κόμμα και τον ελληνικό λαό να περιφρουρήσουν την εθνική ενότητα, να κατοχυρώσουν τη λαϊκή κυριαρχία και ν’ αγωνιστούν θαρρετά για μιαν Ελλάδα καθαρισμένη από το φασισμό, αναγεννημένη, λαοκρατούμενη, ευτυχισμένη».

   Στην παραπάνω θέση αποτυπώνεται, με το χαρακτηρισμό «λαοκρατούμενη» Ελλάδα, η μεταρρυθμιστική, κοινοβουλευτική αντίληψη για το πέρασμα από την καπιταλιστική στη σοσιαλιστική εξουσία, η οποία δεν κατονομάζεται, αλλά υπονοείται. Η οπορτουνιστική γραμμή της «ομαλής δημοκρατικής εξέλιξης» αναλύθηκε από τον Γ. Σιάντο στην ομιλία του στη μεγαλειώδη συγκέντρωση του Κόμματος για τα 26χρονά του στην πλατεία Συντάγματος (19 Νοέμβρη 1944).

   «Είμαστε υπερασπιστές της ομαλής δημοκρατικής εξέλιξης της πολιτικής ζωής του τόπου. Καταπολεμούμε τις δυναμικές – διχτατορικές λύσεις. (…) Μετέχουμε και υποστηρίζουμε την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας γιατί βασικά συμφωνούμε με τους προγραμματικούς της σκοπούς. (…) Αγωνιζόμαστε για να γίνει γρήγορα ελεύθερο δημοψήφισμα για το πολιτειακό. (…) Μόνο έτσι θα μπούμε πραγματικά στο δρόμο της ομαλής δημοκρατικής εξέλιξης. (…) Αγωνιζόμαστε για την άμεση προετοιμασία εκλογών Συνταχτικής Εθνοσυνέλευσης, γιατί μόνο έτσι, μπαίνουμε πραγματικά στον ομαλό πολιτικό βίο και την πραγματική ανοικοδόμηση της Ελλάδας».

   Λίγες μέρες νωρίτερα, ο Σιάντος δήλωσε ότι στις εκλογές αυτές, το ΚΚΕ «όχι μόνο θα κατέβει σε ενιαίο συνασπισμό με όλα τα Κόμματα του ΕΑΜ, αλλά και επιδιώκει να συμπράξει σε έναν ευρύτατο συνασπισμό όλων των δημοκρατικών δυνάμεων της Χώρας. Το ΚΚΕ θεωρεί ότι προς το συμφέρον του Ελληνικού Λαού επιβάλλεται η συσπείρωση όλων των προοδευτικών δυνάμεων – και αυτών που βρίσκονται έξω από το ΕΑΜ – σε ένα πανδημοκρατικό Μέτωπο».

   Μέσα από αυτή τη στρατηγική αντίληψη το Κόμμα έβλεπε ως αντίπαλο μόνο το τμήμα της αστικής τάξης που είχε ανοιχτά συνεργαστεί με τις δυνάμεις κατοχής, τους βασιλόφρονες, τους μεταξικούς, κ.ο.κ. Μάλιστα έκανε λόγο για «κάμποσες αναλογίες» με την περίοδο πριν την επιβολή της Μεταξικής δικτατορίας, αιτιολογώντας έτσι την ανάγκη του «πανδημοκρατικού μετώπου», η μη συγκρότηση του οποίου, είχε δήθεν οδηγήσει, το 1936, στη δικτατορία Μεταξά.

   Τα προβλήματα στην πολιτική του Κόμματος εκφράζονται και στο κεντρικό ζήτημα της ταξικής πάλης αμέσως μετά την απελευθέρωση, το ζήτημα της αποστράτευσης των ένοπλων λαϊκών σωμάτων (ΕΛΑΣ – Εθνική Πολιτοφυλακή) και της συγκρότησης «εθνικού στρατού». Η θέση του ΚΚΕ σε αυτό ήταν ότι διάλυση του ΕΛΑΣ και της Εθνικής Πολιτοφυλακής θα μπορούσε να γίνει μόνο με την προϋπόθεση της εκκαθάρισης του κρατικού μηχανισμού από δοσιλογικά και τεταρτοαυγουστιανά στοιχεία, καθώς επίσης και της ταυτόχρονης διάλυσης των Χιτών, της χωροφυλακής, του Ιερού Λόχου και της Ορεινής Ταξιαρχίας. «Διάλυση των ανταρτών χωρίς τις προϋποθέσεις αυτές», τόνιζε ο Ριζοσπάστης στις 8 Νοέμβρη 1944, «και μάλιστα με εντατικό εξοπλισμό των δυνάμεων που έσφαζαν το λαό μαζί με τους Γερμανούς, σημαίνει παράδοση του έθνους στη διάθεση της μανίας του πεμπτοφαλαγγιτισμού, σημαίνει κατ’ ευθείαν εμφύλιο πόλεμο. Αυτό είναι απαράδεκτο όχι μόνο από μας, μα από ολόκληρο τον ελληνικό λαό. Πρέπει να είναι απαράδεκτο και απ’ αυτή την εθνική κυβέρνηση γιατί είναι αντίθετο με το ίδιο το πρόγραμμά της».

   Κεντρικό αίτημα των ΚΚΕ και ΕΑΜ υπήρξε επίσης η σύλληψη, δίκη και τιμωρία όλων όσοι συνεργάστηκαν με τις δυνάμεις Κατοχής εγκληματώντας κατά του λαού. Οι εκκλήσεις και τα διαβήματα, τόσο στην κυβέρνηση και στις αρμόδιες υπηρεσίες, όσο και στις βρετανικές στρατιωτικές αρχές, υπήρξαν σχεδόν καθημερινό φαινόμενο. Στις 3 Νοέμβρη 1944, ψηφίστηκε από το υπουργικό συμβούλιο ο νόμος για τις κυρώσεις κατά εκείνων που συνεργάστηκαν με τον κατακτητή και τον τρόπο συγκρότησης των σχετικών δικαστηρίων.

   Στις 25 Νοέμβρη το πρωτοσέλιδο του Ριζοσπάστη εκτιμούσε:

   «Σαραντατρείς μέρες έκλεισαν από την απελευθέρωση… Και η πέμπτη φάλαγγα κρατάει όλες τις θέσεις της… Να ξεριζωθεί αποφασιστικά κάθε κίνδυνος για αντιλαϊκή τυραννία. Και να ξέρουν, μια και καλή, όλοι οι ανοιχτοί ή κρυφοί εραστές της διχτατορίας ότι ισχύει στις μέρες μας πιο πολύ από κάθε άλλη φορά ο μεγάλος λόγος που μας κληροδότησε η Γαλλική Επανάσταση: ΟΤΑΝ Ο ΛΑΟΣ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΜΠΡΟΣ ΣΤΟΝ ΚΙΝΔΥΝΟ ΤΗΣ ΤΥΡΑΝΝΙΑΣ ΔΕΝ ΤΟΥ ΜΕΝΕΙ ΝΑ ΔΙΑΛΕΞΕΙ ΠΑΡΑ `Η ΤΙΣ ΑΛΥΣΙΔΕΣ `Η ΤΑ ΟΠΛΑ!».

   Βεβαίως, στο τι έπρεπε να «ξεριζωθεί», το Κόμμα υποτιμούσε το γεγονός ότι η κρατική ανασυγκρότηση δημιουργούσε, έτσι κι αλλιώς, νέους αστικούς θεσμούς, που από τη φύση τους είναι θεσμοί καταστολής.

   Ωστόσο, ανεξάρτητα από τη στρατηγική αντίληψη και επιμονή του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στη στρατηγική της «ομαλής δημοκρατικής εξέλιξης», η όξυνση της ταξικής πάλης ήταν αντικειμενική, διαμόρφωνε γεγονότα που δεν ήταν δυνατό να αγνοηθούν. Γι’ αυτό το ΚΚΕ απέκλειε κατηγορηματικά το ενδεχόμενο μονομερούς αφοπλισμού του λαϊκού κινήματος».

   Είχε δίκιο και το απέδειξε ο «Δεκέμβρης» που ακολούθησε και το τρομοκρατικό πογκρόμ στη συνέχεια.